Ks. Robert Gołębiowski: – Panie Prezesie, przybliżmy ten tragiczny wymiar zbrodni, które dokonały się na Kresach Wschodnich, jak głosi inskrypcja pomnika w latach 1939-1947”.

Jerzy Mużyło: – W polskiej przestrzeni historycznej nieco zawężamy wymiar zbrodni, które dotknęły nasz naród tyko do tego, co działo się począwszy od 1943 r. na Wołyniu. To jest niewątpliwie najbardziej przejmujący symbol tego, co wydarzyło się na tych terenach. Jednak musimy być wierni niepodważalnym faktom, które mówią nam o tym, że już w 1939 r. pojawiały się zbrodnie nacjonalistów na polskich żołnierzach. Było to spowodowane działaniami wojennymi i cofaniem się wojsk polskich przed hitlerowcami na tereny obecnej Ukrainy. Historia odnotowuje bardzo dużo krwawych opisów kaźni naszych żołnierzy łącznie z tym, że po wielodniowych wędrówkach, gdy pragnęli odpocząć w jakiś skromnych warunkach w szopach, bywali podpalani i ginęli w strasznych cierpieniach. Musimy przypomnieć sobie, że w 1942 r. powstała Ukraińska Powstańcza Armia – formacja zbrojna stworzona przez frakcję banderowską Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Przy wsparciu miejscowej ludności ukraińskiej rozpoczęła masową akcję przeciwko Polakom. Największą falę zbrodni, zwaną rzezią wołyńską, zapoczątkowały mordy dokonanie 11 i 12 lipca 1943 r. w około stu miejscowościach powiatów włodzimierskiego, stanisławowskiego, horochowskiego, tarnopolskiego i lwowskiego. Według szacunków polskich historyków, ukraińscy nacjonaliści zamordowali w latach 1943-45 na Wołyniu i w Galicji Wschodniej ok. 100 tys. Polaków: 40-60 tys. zginęło na Wołyniu, 20-40 tys. w Galicji Wschodniej, co najmniej 4 tys. na terenie dzisiejszej Polski. W latach 1944-47 UPA walczyła zarówno z polskim narodowym podziemiem antykomunistycznym, jak i z oddziałami Ludowego Wojska Polskiego. UPA próbowała blokować przesiedlenia Ukraińców do Związku Sowieckiego: niszczono tory kolejowe, mosty, organizowano zasadzki na oddziały wojskowe prowadzące akcję przesiedleńczą. Dochodziło do zbrodni popełnianych przez UPA na żołnierzach, a także cywilnej ludności polskiej. To jest oczywiście bardzo skrótowy opis tego, co wydarzyło się w ciągu tych ośmiu lat, które upamiętniliśmy pomnikiem.

– Przedstawmy więc naszym Czytelnikom symbolikę i wymowę odsłoniętego pomnika.

– Pomnik ma przypominać o ukraińskim ludobójstwie dokonanym na Kresach Wschodnich na obywatelach polskich. Zbrodni popełnionej przez Ukraińców w sposób zorganizowany i niezwykle okrutny na najbliższych sąsiadach – Polakach. Zbrodni, w której zabijano bez wyjątku dorosłych i dzieci, niezależnie od płci, według kryterium narodowościowego. To jest ważny moment dla nas, dla potomków Kresowian i – co ważne – dla świadków, którzy jeszcze tu żyją, a to jest dla nich swoiste zadośćuczynienie. Ideą twórcy pomnika prof. Katarzyny Radeckiej była myśl, aby nie epatować tragizmem i nie wywoływać nienawiści szczególnie na cmentarzu, który jest miejscem dominacji prawdy. Dlatego dostrzegamy w fundamentalnym wymiarze pomnika zapadnięty dach, który pokazuje tragedię pewnej rodziny, która została unicestwiona, dom został spalony, a pozostał tylko i wyłącznie ten dach. Na poszyciu tego dachu zostały umieszczone nazwy miejscowości, które doświadczyły największej gehenny. W konstrukcję dachu została wtopiona urna z ziemią przywiezioną z różnych miejsc kaźni, którą poświęcił bp prof. Henryk Wejman. Natomiast abp Andrzej Dzięga przy wielu celebracjach związanych z uczczeniem szczególnie Wołynia, a później z przygotowaniami do odsłonięcia pomnika mówił nam, że ten zawalony dach pokazuje przesłanie o tym, że z tej kilkudziesięcioletniej niepamięci, z tego niebytu, wskrzesza się dar pamięci dla przyszłych pokoleń. Pamiętamy o tych tragediach ku przestrodze dla przyszłości. Mamy jeszcze w planach obok pomnika umieścić tablicę w kilku językach, która tłumaczyć będzie następnym pokoleniom kontekst historyczny.
Inicjatorem budowy pomnika jest Stowarzyszenie „Kresy Wschodnie – Dziedzictwo i Pamięć”. W inicjatywę włączyło się Oddziałowe Biuro Upamiętniania Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej w Szczecinie, a szczególnie były dyrektor dr Marcin Stefaniak, który od 2012 r. wypracowywał wraz nami całą koncepcję tego pomnika.

– Panie Prezesie, przypomnijmy jeszcze merytoryczną pracę Waszego Stowarzyszenia. Czym się zajmujecie?

– Stowarzyszenie „Kresy Wschodnie Dziedzictwo i Pamięć” powstało w październiku 2014 r. i wówczas rozpoczęliśmy statutową działalność, która dotyczy zachowania pamięci o Kresach Wschodnich Rzeczpospolitej oraz upamiętnienia wkładu kresowian w historię Polski. Kultywujemy tradycje przyniesione z Kresów, uczestniczymy w wielu uroczystościach patriotycznych, organizujemy wystawy, prowadzimy działalność edukacyjną w szkołach tak, by zaszczepić w młodym pokoleniu, które kiedyś będzie decydować o naszej Ojczyźnie, prawdę historyczną o minionych pokoleniach. W ramach tej działalności drugi raz współuczestniczymy np. w konkursie: „Skąd Twój Ród”, który skierowany jest do uczniów klas siódmych, którzy w swoich pracach ukazują swoje korzenie kresowe. Bardzo gorliwie uczestniczymy również we wszystkich uroczystościach odbywających się w nowogardzkim sanktuarium św. Rafała Kalinowskiego. Szykujemy się także po sugestii abp. Andrzeja Dzięgi do stworzenia wzorcowej organizacji skupiającej w ramach jednego województwa wszystkich związanych z tematyką kresową. Poza tym przypominamy także trochę mało znaną historię 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, która obchodzi 75. rocznicę powstania.