Unikatowe w skali kraju Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskich w Michniowie zostało uroczyście otwarte 12 lipca, z udziałem wielu osobistości, począwszy od prezydenta RP Andrzeja Dudy, polityków różnych opcji, projektanta – Mirosława Nizio, po świadków tragedii pacyfikacji wsi i dzisiejszych jej mieszkańców.

Podczas otwarcia padło wiele deklaracji, ale to czas pokaże, na ile oferta muzeum stanie się kondensacją pokojowej ideologii, ponad podziałami.

Otwarciu Mauzoleum towarzyszyły obchody Dnia Walki i Męczeństwa Wsi Polskiej oraz 78. rocznicy pacyfikacji wsi Michniów.

Za ofiary, za przyszłość bez wojen

Koncelebrowanej Mszy św. na terenie Mauzoleum przewodniczył bp Marian Florczyk. – Niech łuny ze spalonych wsi wznoszą się nad ziemią jako świadectwo i przestroga dla naszych czasów – mówił w homilii, nawiązując do tragedii spalonych przez Niemców ponad 200 mieszkańców świętokrzyskiej wioski, prosząc, aby dobry Bóg „ogarnął ofiary swym światłem i blaskiem”.

Przypomniał zarazem dramat Michniowa i jego związek z datą otwarcia Mauzoleum. 204. mieszkańców 12 i 13 lipca 1943 r. zostało żywcem spalonych przez Niemców, a wieś niemal zrównana z ziemią. Bp Florczyk pytał retorycznie o człowieczeństwo i serce niemieckich oprawców, patrzących obojętnie na zwęglone zwłoki oraz nawiązał do symbolicznej wymowy Michniowa – do „kilkuset spalonych polskich wiosek i ich mieszkańców”.

– Chce się wołać: nigdy więcej takich okrucieństw – mówił. – Nienawiść ciągle jest i jest w nas. Zaczyna się niepozornie i przeistacza się w niszczycielską siłę (…). Współczesna skala nienawiści jest niebezpieczna – przestrzegał biskup, mówiąc o jej usprawiedliwianiu przez polityków, sądy, opinię publiczną, która „narasta i może przerodzić się w tragedię, jaka tu była”, która nie pozostaje bez wpływu na dzieci i młodzież. Receptą, zdaniem księdza biskupa, jest sięganie do nauki Jezusa i przykazania miłości Boga i bliźniego oraz budowanie chrześcijańskiej cywilizacji miłości.

Chwała bohaterom

O powinnościach państwa wobec obywateli wsi, o obowiązku pamięci i etosie żołnierzy rekrutowanych z chłopskiego stanu mówił w swym przemówieniu prezydent RP Andrzej Duda. – Nie byłoby wielkiej historii polskiego bohaterstwa w czasie II wojny światowej, gdyby nie polska chłopska chata, z której szli żołnierze do polskiego wojska, z której chłopcy szli do oddziałów partyzanckich. To właśnie jest wymowa tego pomnika, to jest właśnie wymowa tego mauzoleum i to jest właśnie wymowa Michniowa, jako symbolu polskości – podkreślał.

Nawiązał m.in. do ustanowienia dnia walki i męczeństwa, przez polski parlament, obchodzonego 12 lipca, w rocznice pacyfikacji Michniowa. Podziękował za pamięć wszystkim obecnym. Budowę mauzoleum nazwał „świadectwem milczącego długu jaki Rzeczpospolita Polska, ta dzisiejsza wolna i suwerenna, ma wobec polskiej wsi, wobec tych którzy na niej mieszkają, wobec wszystkich tych, którzy ją tworzą dzisiaj i na następne pokolenia”.

– Cześć i chwała bohaterom, wieczna pamięć pomordowanym mieszkańcom Michniowa i wszystkich polskich wsi. Wieczna pamięć poległym żołnierzom Armii Krajowej, żołnierzom Batalionów Chłopskich i wszystkich innych formacji, które walczyły o wolną, suwerenną i niepodległą Polskę – mówił Prezydent Polski.

Wraz z bp. M. Florczykiem i towarzyszącymi im osobistościami Andrzej Duda zwiedził muzeum i rozmawiał z mieszkańcami, szczególnie honorując Mariannę Wikło, świadka pamięci, byłą dyrektorkę szkoły, wychowującą kolejne pokolenia w kulcie trwania pamięci o Michniowie. – 12 i 13 lipca to dla mieszkańców był dzień zagłady, smutku i refleksji. Tu skupiły się wszelkie objawy niemieckiego okrucieństwa, a Michniów przestał istnieć – mówiła M. Wikło, witając prezydenta. – Michniów nigdy nie przestał istnieć, a najlepszym tego dowodem jest pani, pani Marianno, pani obecność wśród nas, pani służba jako dyrektora szkoły – odpowiedział prezydent Duda. Na konieczność edukacji, promowania rzetelnej wiedzy historycznej, która jest przeciwwagą dla utrwalania fałszywych kodów pamięci, tak ważnej dla polskiej racji stanu – zwrócił uwagę minister Jarosław Sellin.

Zostały odczytane m.in. listy od premiera Mateusza Morawieckiego i marszałek Sejmu Elżbiety Witek.

Architektura w służbie pamięci

Uczestnicy otwarcia Mauzoleum mieli okazję – jako pierwsi – zwiedzić wystawę Architektura Pamięci. Formy architektoniczno-pomnikowe upamiętniające ofiary represji na wsi polskiej w czasie II wojny światowej.

Mauzoleum jest obecnie jedynym muzeum historycznym w Polsce, które upamiętnia tragiczne losy mieszkańców wsi polskich w czasie II wojny światowej, a także jest oceniane jako największe historyczne muzeum narracyjne w województwie świętokrzyskim. Bilans budowy to ponad 40 mln zł i kilkanaście lat.

Gmach Mauzoleum Martyrologii wykonany został w kształcie „chaty” według projektu Mirosława Nizio. To długi, liczący 146 m budynek, w którym mieści się ekspozycja główna. Każdy element architektoniczny zastosowany w Mauzoleum, zarówno w skali makro jak i w poszczególnych najdrobniejszych rozwiązaniach projektowych – ma oddziaływać na emocje. Każde z pomieszczeń zostało poświęcone innej tematyce oscylującej wokół martyrologii polskich wsi w czasie II wojny światowej.

Pierwszy segment budynku stanowi bryłę jednolitą, pozbawioną okien. Symbolizuje on wieś polską u progu II wojny światowej – stabilną, znajdującą się w fazie rozwoju. Proces niszczenia ilustrują kolejne segmenty wewnątrz Mauzoleum, które odnoszą się do poszczególnych form represji stosowanych przez okupantów: niemieckiego i sowieckiego oraz nacjonalistów ukraińskich. W miarę oddalania się od pierwszej najbardziej jednolitej części budynku następuje etapowa deformacja bryły aż do jego całkowitej degradacji w końcowej części obiektu w strefach zewnętrznych.

Materiałami, które dominują we wnętrzu i stają się nośnikiem treści są: beton, drewno oraz czarna stal walcowana na gorąco. Część wewnętrznych betonowych ścian służy m.in. do wyświetlania projekcji multimedialnych. Ciekawym elementem wystawy są wielkoformatowe rzeźbiarskie obiekty o nieregularnych kształtach, do których wykończenia wykorzystano odzyskowe drewno ze starych chat i stodół.

Wokół budynku rozmieszczone zostały duże modrzewiowe Krzyże Pamięci oraz krzyże z tablicami ustawiane od lat w Michniowie. Wszystkie upamiętniają cierpienie i ofiarę społeczności wiejskich w latach 1939-45. Dopełnieniem całości architektury pamięci w Mauzoleum w Michniowie jest mur, na którym umieszczono tabliczki z nazwami wsi i niewielkich miejscowości represjonowanych podczas minionej wojny.

Zapach spalonego drewna, depresyjne kolory, groza fotografii, dokumentów – robią wrażenie.