Uwarunkowania prawne

Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską wskazuje w art. 15, że Kościół katolicki ma "prawo do swobodnego zakładania i prowadzenia szkół wyższych, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych oraz instytutów naukowo-badawczych".

Status prawny tychże szkół wyższych ‒ jak zapisano w Konkordacie ‒ oraz tryb i zakres uznawania przez państwo kościelnych stopni i tytułów naukowych, jak również status prawny wydziałów teologii katolickiej na uniwersytetach państwowych regulują umowy między rządem a Konferencją Episkopatu Polski upoważnioną przez Stolicę Apostolską.

W umowie tej przewidziano także, że Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie i Katolicki Uniwersytet Lubelski są dotowane przez państwo. W przypadku odrębnych wydziałów teologii katolickiej Konkordat stanowi natomiast, że państwo rozważy udzielanie tym jednostkom pomocy finansowej.

W ramach katolickich szkół wyższych wyróżnia się wyższe szkoły papieskie oraz uniwersytety. Uczelnie papieskie kształcą w ramach nauk kościelnych, takich jak: teologia, filozofia chrześcijańska, historia Kościoła i prawo kanoniczne. Do szkół tych zaliczają się: Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu oraz Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie (składający się z dwóch autonomicznych sekcji ‒ św. Jana Chrzciciela i św. Andrzeja Boboli „Bobolanum”).

Analogiczny status posiada powstała w 1999 r., na bazie byłego Wydziału Filozoficznego Towarzystwa Jezusowego w Krakowie, Akademia „Ignatianum” w Krakowie. Nazwa uczelni nawiązuje do założyciela zakonu jezuitów św. Ignacego z Loyoli. Uczelnia obejmuje trzy wydziały: Wydział Filozoficzny, Wydział Pedagogiczny oraz Wydział Zamiejscowy w Mysłowicach. Prowadzi 11 kierunków studiów, w tym m.in. zarządzanie i nowe technologie w sferze publicznej, filologię angielską czy turystykę i rekreację. Jest jedną z blisko 200 uczelni jezuickich na całym świecie słynących z prestiżu oraz wysokiego poziomu nauczania. Posiada prawa nadawania tytułu zawodowego magistra oraz stopnia doktora nauk społecznych w dyscyplinach: pedagogika oraz nauki o polityce.

Obok wyższych szkół papieskich Kościół katolicki w Polsce prowadzi uniwersytety kościelne. Należą do nich Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie (dawniej Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie) oraz Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II. Z kolei Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zalicza do katolickich uczelni wyższych także Instytut im. bł. Wincentego Kadłubka w Sandomierzu i Instytut Teologiczny im. św. Jana Kantego w Bielsku-Białej.

Finansowanie uczelni kościelnych

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 14 grudnia 2009 r. stwierdził, że zasada bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych nie wyklucza finansowania przez państwo szkół i uczelni prowadzonych przez wspólnoty religijne. Państwo, które decyduje się na dotowanie kościelnych szkół wyższych, powinno jednak zagwarantować równy dostęp do środków publicznych szkołom wyższym prowadzonym przez różne Kościoły i inne związki wyznaniowe.

Prawo do zakładania i prowadzenia szkół wyższych, w tym seminariów duchownych, przysługuje bowiem także pozostałym Kościołom i innym związkom wyznaniowym. Odrębna regulacja dotyczy natomiast Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie, która jest publiczną szkołą wyższą działającą na podstawie osobnej ustawy o szkolnictwie wyższym i podlegającą nadzorowi ministra nauki i szkolnictwa wyższego.

Zgodnie z art. 365 ustawy ‒ Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce finansowanie publicznych uczelni wyższych przeznaczane jest na: utrzymanie i rozwój potencjału dydaktycznego (kształcenie studentów i rozwój zawodowy pracowników uczelni), utrzymanie i rozwój potencjału badawczego (prowadzenie działalności naukowej i zakup aparatury naukowo-badawczej) oraz na świadczenia stypendialne studentów i inwestycje związane z kształceniem i działalnością naukową.

Kwestię finansowania uczelni wyższych Kościoła katolickiego normuje pięć odrębnych ustaw. Katolicki Uniwersytet Lubelski i Uniwersytet Papieski Jana Pawła II finansowane są z budżetu państwa na zasadach taki samych jak te określone dla uczelni publicznych.

Na mocy trzech odrębnych ustaw unormowano zasady finansowania Akademii "Ignatianum" w Krakowie, PWT we Wrocławiu i PWT w Warszawie. Uczelnie te otrzymują dotacje i inne środki z budżetu państwa tak jak uczelnie publiczne, ale z wyjątkiem kosztów inwestycji budowlanych.

Katolicki Uniwersytet Lubelski

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II jest najstarszą uczelnią Lublina i jednym z najstarszych uniwersytetów w Polsce. Powstał w 1918 r. z inicjatywy ks. Idziego Radziszewskiego, który został pierwszym rektorem. Uczelnia była pierwszym uniwersytetem katolickim w Europie Środkowo-Wschodniej. W ciągu swojej 100-letniej historii KUL stał się jednym z najważniejszych ośrodków myśli katolickiej, który wpływał na kształt nauki i kultury polskiej, zyskując szerokie uznanie w kraju i za granicą.

W czasach komunistycznych uniwersytet utrzymywany był przez społeczność katolicką w Polsce i za granicą. W 1992 r. KUL otrzymał po raz pierwszy dotację państwową na refundację kosztów kształcenia oraz płac pracowników. W ten sposób uniwersytet odzyskał stabilność finansową i mógł rozpocząć nie tylko odbudowę, ale także rozbudowę swoich zasobów, którą dodatkowo ułatwiło przyznanie od 2008 r. dotacji na inwestycje.

KUL jest obecnie uczelnią otwartą na cywilizacyjne i naukowe wyzwania współczesności. Obok teologii, filozofii, nauk społecznych, prawnych i humanistycznych rozwijane są nauki matematyczne i przyrodnicze. Obecnie jest ich osiem: teologii; prawa, prawa kanonicznego i administracji; filozofii, nauk humanistycznych, nauk społecznych, biotechnologii i nauk o środowisku, matematyki, informatyki i architektury krajobrazu, zamiejscowy prawa i nauk o społeczeństwie w Stalowej Woli.

Liczba studentów KUL wzrosła z 419 w momencie powstania do 1400 w 1938 r. Także w okresie komunistycznym był uczelnią, na której niemal wszyscy znali się z widzenia. W latach 70. studiowało na nim 1500‒1700 osób. Dziś na blisko 40 kierunkach studiów kształci się ponad 12 tys. studentów. Kadrę naukowo-dydaktyczną tworzy blisko 1,1 tys. wykładowców, z których wielu cieszy się międzynarodowym uznaniem.

O sukcesie uczelni decyduje nie tylko wysoki poziom kształcenia, ale też nowoczesna baza. Rozwój KUL nie byłby możliwy bez nowych inwestycji, które stwarzają świetne możliwości do badań naukowych i nauczania. Obok pochodzącego z XVIII w. gmachu głównego z malowniczym dziedzińcem wyrosła nowa część kampusu głównego, w skład którego wchodzą: Kolegium Jana Pawła II, Collegium Norwidianum i Centrum Transferu Wiedzy. Obok kampusu głównego w centrum miasta, KUL posiada także dwa kolejne kampusy z nowocześnie wyposażonymi salami wykładowymi oraz laboratoriami. Niedawno powstałe budynki Wydziału Biotechnologii oraz Interdyscyplinarnego Centrum Badań Naukowych umożliwiają również prowadzenie badań naukowych na wysokim poziomie, których efekty mogą być wykorzystane w gospodarce. Bazę dydaktyczno-naukową uzupełnia Biblioteka Uniwersytecka z liczącym ponad 2 mln pozycji księgozbiorem, a także obiekty sportowe.

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II

Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie wywodzi się z Uniwersytetu Jagiellońskiego, najstarszej polskiej uczelni założonej w 1364 r. w Krakowie. W 1954 r. został z niego usunięty Wydział Teologiczny. W 1959 r. Stolica Apostolska wydała dekret, zgodnie z którym Wydział Teologiczny "trwa pod kierownictwem jednej władzy kościelnej i na przyszłość ma się kształtować wedle praw ustanowionych przez Stolicę Apostolską". W 1974 r. dzięki staraniom kard. Karola Wojtyły został mu przyznany tytuł Wydziału Papieskiego, który w 1981 r. przekształcono w Akademię. W 2009 r. papież Benedykt XVI podniósł ją do godności Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II.

"Nasza uczelnia jest stosunkowo niewielka w porównaniu z wielkimi uniwersytetami, ale to może być zaletą. Wszyscy profesorowie i pracownicy mogą się osobiście poznać. Liczba studentów pozwala nam na kontynuowanie najlepszych tradycji uniwersyteckich z czasów średniowiecznych, gdy uniwersytety powstawały: brak anonimowości, bezpośrednia relacja profesora i studenta, czyli mistrza i ucznia, która jest podstawą wszelkich studiów, zwłaszcza humanistycznych" ‒ informuje ks. prof. dr hab. Wojciech Zyzak, rektor UPJPII.

Uczelnia zatrudnia ok. 240 pracowników naukowo-dydaktycznych, a kształci ok. 3,5 tys. studentów na sześciu wydziałach: nauk społecznych, teologicznego, filozoficznego, historii i dziedzictwa kulturowego, prawa kanonicznego oraz teologicznego ‒ sekcja w Tarnowie. Spośród jednostek międzywydziałowych należy wymienić Międzywydziałowe Studium Języków Obcych, Międzywydziałowe Studium Pedagogiczne, Międzywydziałowe Studium Wychowania Fizycznego, Międzywydziałowy Instytut Bioetyki oraz Ośrodek Badań nad Myślą Jana Pawła II i Uniwersytet Trzeciego Wieku.

Jako jednostka międzyuczelniana działają Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych, powołane z inicjatywy ks. prof. Michała Hellera jako wspólna inicjatywa UPJPII i UJ oraz Międzyuczelniany Instytut Muzyki Kościelnej, utworzony w 2008 r. we współpracy z Akademią Muzyczną w Krakowie.

Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu

Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu obchodzi w tym roku złoty jubileusz swojej powojennej działalności. W 1968 r. Stolica Apostolska uznała studia na PWT za kontynuację Wydziału Teologii Katolickiej na przedwojennym Uniwersytecie Wrocławskim. Obecnie uczelnia kształci studentów na trzech kierunkach: teologii, pedagogice i filozofii. W sumie jest to ok. 520 studentów. W murach PWT można także uzupełniać wykształcenie na studiach podyplomowych, studium języków obcych czy kursie biblijnym. Od wielu lat działa także Uniwersytet Trzeciego Wieku im. św. Jana Pawła II.

Papieski Wydział Teologiczny w Warszawie

Uczelnia składa się z dwóch autonomicznych sekcji ‒ św. Jana Chrzciciela ("Joanneum") i św. Andrzeja Boboli („Bobolanum”). PWTW został utworzony przez Stolicę Apostolską w 1988 r., a osobowość prawną według prawa państwowego uzyskał w 1989 r. Status PWTW jako szkoły wyższej oraz osobowość prawną każdej z sekcji potwierdziły kolejne dokumenty: najpierw Konkordat (1993), a następnie Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencją Episkopatu Polski (1999). Uczelnia oferuje studia magisterskie, licencjackie (kanoniczne), doktoranckie, podyplomowe oraz kursy. Mogą na niej studiować osoby świeckie, księża, klerycy, siostry zakonne i członkowie zakonów oraz instytutów życia konsekrowanego.

Specyfiką misji Collegium Joanneum jest prowadzenie działalności naukowo-dydaktycznej ukierunkowanej na potrzeby duszpasterskie Kościoła. Celem Collegium Joanneum jest przekazywanie wiedzy teologicznej i formacja studentów, aby służyli Kościołowi w różnych środowiskach, m.in. jako katecheci, muzycy kościelni, liderzy ruchów religijnych i wspólnot parafialnych.

Specyfiką misji Collegium Bobolanum jest kształcenie studentów w duchu pedagogiki i duchowości ignacjańskiej. Duchowość ta i oparta na niej pedagogika stanowią jezuicką propozycję „drogi ku pełni człowieczeństwa”, na której wykładowcy towarzyszą studentom w ich poszukiwaniu prawdy oraz w ich intelektualnym i duchowym rozwoju. Ostatecznym celem tego rodzaju pedagogiki jest wychowanie ludzi otwartych i solidarnych, kompetentnych i twórczych, odpowiedzialnych i zaangażowanych. Obecnie na PWT studiuje ponad 2500 osób duchownych i świeckich.

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Wydział Teologiczny Uniwersytetu Warszawskiego został usunięty z uczelni w 1954 r. Jego kontynuacją była Akademia Teologii Katolickiej ‒ szkoła wyższa kierująca się przepisami państwowymi i kościelnymi. ATK z czterema wydziałami: teologicznym, prawa kanonicznego, filozofii chrześcijańskiej oraz nauk historycznych i społecznych stała się fundamentem Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, powołanego w 1999 r. Jest to uczelnia państwowa, pozostająca pod nadzorem ministra edukacji narodowej, a także władz Kościoła katolickiego w zakresie określonym przez umowę między Konferencją Episkopatu Polski a Rządem RP oraz przez statut uczelni. UKSW finansowany jest z budżetu państwa.

Obecnie uczelnia kształci ponad 15 tys. studentów i doktorantów na 40 kierunkach studiów. Nowością w tym roku jest powstanie wydziału medycznego. Na razie można studiować na kierunku pielęgniarstwo I stopnia w języku polskim oraz w języku angielskim. W przyszłości będzie też można podjąć naukę na kierunku lekarskim, po otrzymaniu przez uczelnię uprawnień Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. UKSW prowadzi zajęcia na dwóch kampusach. Zatrudnia ponad 1144 osób, w tym ponad 700 nauczycieli akademickich i ponad 400 pracowników administracyjnych.

UKSW posiada 13 uprawnień do nadawania stopnia doktora oraz dziewięć uprawnień do nadawania stopnia doktora habilitowanego. Studia są prowadzone w systemie stacjonarnym (studia bezpłatne) i niestacjonarnym, zarówno na studiach jednolitych magisterskich, studiach pierwszego i drugiego stopnia. UKSW daje też możliwość podnoszenia kwalifikacji zawodowych na studiach podyplomowych i doktoranckich. Większość z prowadzonych kierunków posiada certyfikaty jakości kształcenia Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej oraz Państwowej Komisji Akredytacyjnej.

Studenci UKSW mogą wyjeżdżać na stypendia zagraniczne do ponad 150 uczelni w Europie w ramach programu Erasmus oraz na stypendia krajowe do 19 uniwersytetów polskich w ramach programu mobilności studentów MOST. Oprócz zajęć dydaktycznych studenci mogą aktywnie działać w licznych kołach naukowych, organizacjach studenckich albo samorządzie studentów. Na uniwersytecie działają także teatr i chór akademicki. Atrakcyjny system stypendialny sprawia, iż rocznie studentom UKSW wypłacane jest ponad 6 tys. świadczeń socjalnych z zaplecza socjalnego.

UKSW jest instytucją sprzyjającą osobom niepełnosprawnym. Pełnomocnik rektora ds. osób niepełnosprawnych udziela pomocy przy rozwiązywaniu problemów związanych z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych na uczelni: udziela informacji o programach dla tych osób, informacji o wydarzeniach, spotkaniach i imprezach uczelnianych. Oferuje też pomoc przy rejestracji na studia.

Ponadto uczelnia stała się jedną z pierwszych w Polsce, które włączyły do oferty dydaktycznej zajęcia poświęcone kształtowaniu umiejętności szczególnie poszukiwanych przez pracodawców. Centrum Szkoleń i Doradztwa Zawodowego przy UKSW prowadzi w tym celu m.in. Warsztaty Rozwoju Kariery, Warsztaty Umiejętności Trenerskich, Warsztaty Kompetencji Społecznych i Warsztaty Umiejętności Liderskich.

Wydziały teologiczne

Po 1989 r., gdy nastąpiło odrodzenie szkolnictwa katolickiego na wszystkich jego szczeblach, zaczęły powstawać na państwowych uczelniach wyższych wydziały teologiczne. Było to z jednej strony zjawisko nowe, a z drugiej ‒ stare. Stare, gdyż przypominało o czasach, gdy o prestiżu uczelni decydował dobry wydział teologiczny. Nowe, bo po 50 latach ustroju komunistycznego, który wyrugował te wydziały z uniwersytetów, są one dziś obecne w większości uczelni wyższych w Polsce.

W powrocie teologii na uniwersytety świeckie środowiska naukowe ujrzały szansę dla siebie, gdyż dzięki "królowej nauk" mogły uzyskać głębszą perspektywę badawczą oraz wypracować jasne kryteria etyczne w wielu wciąż rozwijających się dziedzinach współczesnej nauki, jak np. inżynieria genetyczna. Dziś środowiska kościelne mówią bez lęku o konfrontacji nauczania Kościoła ze współczesnymi prądami intelektualnymi, co na wyższych uczelniach jest nieuniknione. W przeszłości jednak biskupi traktowali funkcjonowanie wydziałów teologicznych w strukturach świeckich uczelni nie bez obaw o oddalenie się tamtejszego nauczania od doktryny katolickiej, co nierzadko zdarzało się na uczelniach zachodnioeuropejskich.

Zgodnie z ustawą o szkolnictwie wyższym nadzór nad wydziałami teologicznymi działającymi na uczelniach państwowych sprawują upoważnione do tego władze kościelne. Wielkim kanclerzem wydziału lub odrębnej uczelni jest zawsze biskup diecezji, na terenie której mieści się placówka. To on reprezentuje wydział wobec Stolicy Apostolskiej i Stolicę Apostolską wobec wydziału, nadzoruje program nauczania teologii katolickiej, troszczy się o zgodność przekazywanych treści z doktryną katolicką, a kadrze naukowej udziela misji kanonicznej.

Współcześnie wydziały teologiczne nie ograniczają swojej oferty dydaktycznej do kierunku "teologia". Dziennikarstwo, italianistyka, coaching i mediacje społeczne, muzykologia, a nawet „teologia dla zabieganych” ‒ to tylko niektóre kierunki studiów, które można wybrać na wydziałach teologicznych uczelni w całej Polsce.

Ranking Kierunków Studiów „Perspektywy 2018” podaje 14 uczelni, które kształcą na kierunku teologia. Najwyżej notowany jest KUL, drugą pozycję zajął UPJPII w Krakowie, a trzecią Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Z przesłanych KAI danych Zintegrowanego Systemu Informacji o Nauce i Szkolnictwie Wyższym za rok 2017 wynika, że na dziewięciu wydziałach teologicznych państwowych uniwersytetów teologię katolicką studiowało w owym roku łącznie 2868 osób. Rok wcześniej było ich 3081.

Najwięcej studentów teologii było w 2017 r. na wydziałach teologicznych UPJPII w Krakowie (831) i UKSW w Warszawie (559). Rok wcześniej również najwięcej było studentów teologii na wydziałach tych uczelni, odpowiednio 756 i 702.

Seminaria duchowne

W czasie PRL polskie seminaria duchowne nie były w ogóle uznawane jako wyższe uczelnie i opierały się wyłącznie na prawie kanonicznym, dlatego księża, którzy je kończyli, nie uzyskiwali tytułu zawodowego magistra, chyba że zdobywali je na wydziałach posiadających prawa publiczne.

Obecnie umowa między Rządem RP a Konferencją Episkopatu Polski w sprawie statusu prawnego szkół wyższych zakładanych i prowadzonych przez Kościół katolicki, w tym uniwersytetów, odrębnych wydziałów i wyższych seminariów duchownych, w §7 ust. 2 stanowi: alumni wyższych seminariów duchownych, które prowadzą sześcioletnie studia zgodnie z wymaganiami prawa kościelnego, mogą uzyskiwać tytuł magistra teologii na podstawie umów o współpracy zawartych w oparciu o Konstytucję Apostolską "Sapientia Christiana" z kościelnymi szkołami wyższymi oraz z uczelniami państwowymi, w których istnieją wydziały teologii z prawem prowadzenia studiów magisterskich na tym kierunku.

W 2018 r. formację kapłańską na pierwszym roku rozpoczęło ok. 620 kleryków, w tym 415 w seminariach diecezjalnych, a 205 w zakonnych. Wszystkich alumnów w seminariach diecezjalnych i zakonnych jest ok. 3015 ‒ wynika z informacji otrzymanej przez KAI od Konferencji Rektorów Wyższych Seminariów Duchownych Diecezjalnych i Zakonnych w Polsce.

Liczba seminariów diecezjalnych i międzydiecezjalnych (w tym tzw. seminarium 35+ dla późnych kandydatów do kapłaństwa, Wyższe Seminarium Duchowne św. Cyryla i Metodego kleryków z Polski do pracy misyjnej w USA, Seminarium "Redemptoris Mater") wynosi 45. Liczba seminariów zakonnych ‒ 45.