Tec wskazuje na tendencję do "postrzegania działań, które ktoś zwykle powtarza, jako zwyczajnych, niezależnie od tego, jak wyjątkowe mogą się wydawać innym" i odnosi ją do reakcji Sprawiedliwych na to jak ich szlachetne czyny widzi opinia publiczna. Ci najczęściej bardzo skromnie wyrażali się o własnych dokonaniach. "Wydaje się, że ratujący widzieli w swojej obronie Żydów naturalną reakcję na ludzkie cierpienie. Wielu twierdziło, że ratowanie życia nie jest czymś niezwykłym i nie zasługuje na specjalną uwagę" - argumentuje Tec.

Nechama Tec przypisała konkretne cechy tym chrześcijanom, którzy odważyli się udzielić pomocy Żydom.

"Chrześcijan, którzy bezinteresownie ryzykowali swoje życie, łączyło ściśle ze sobą powiązanych sześć cech i warunków: indywidualność lub odrębność od środowiska społecznego; niezależność lub samodzielność; zaangażowanie w pomoc potrzebującym; skromna samoocena ich niezwykłych działań; nieplanowane początkowe zaangażowanie w ratowanie Żydów i uniwersalistyczne postrzeganie Żydów jako istot ludzkich pilnie potrzebujących pomocy. Ścisła współzależność tych sześciu cech i warunków daje wstępne wyjaśnienie altruistycznego ratowania Żydów przez Sprawiedliwych Chrześcijan" - napisała żydowska historyczka.

Nechamę Tec zainteresowało też jak bardzo różnorodni pod względem pochodzenia społecznego, wykształcenia, religijności czy statusu ekonomicznego byli ci z chrześcijan, którzy pomagali.

"Tradycyjne metody klasyfikowania ludzi w określonych kategoriach nie są pomocne. Gdy porównuję dużą liczbę nieżydowskich ratujących pod względem klasy społecznej, wykształcenia, zaangażowania politycznego, stopnia antysemityzmu, poziomu religijności czy przyjaźni z Żydami, widzę duże zróżnicowanie. Niektórzy z nich pochodzili z klas wyższych, część z klas niższych, niektórzy byli dobrze wykształceni, inni zaś byli analfabetami. Zestawienia pod względem religijnym i powiązania politycznego również wykazują dużą różnorodność" - pisze Tec.

Znany Karski, uboga Dawidziuk - polscy Sprawiedliwi

W tym kontekście porównała ze sobą dwa przykłady Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata. Z jednej strony jest to Jan Karski, o którym pisze: "Honorowy obywatel Izraela pochodził ze środowiska uprzywilejowanego społecznie. Jako młody absolwent uniwersytetu wstąpił do polskiej służby zagranicznej i był obiecującym dyplomatą. Matka zaszczepiła w nim tolerancję dla ludzi różniących się od niego; dotyczyło to Żydów. Idea sprawiedliwości społecznej była częścią jego wychowania. Przejawiało się to w stawaniu w obronie słabszych" - podkreśla Nechama Tec, dodając, że "katolicyzm odegrał ważną rolę w życiu Karskiego", a praktyki religijne "nie kolidowały" u niego z przywiązywaniem dużej wagi do niezależności działania.

Na drugim biegunie badaczka snuje opowieść o Stanisławie Dawidziuk (Szymkiewicz), młodej pracownicy fabryki, pochodzącej z biednej rodziny robotniczej. Dawidziuk miała za sobą tylko kilka lat nauki, szkołę podstawową ukończyła zresztą dopiero po wojnie. W czasie okupacji niemieckiej dzieliła jeden pokój z mężem, kelnerem, i nastoletnim bratem. W 1943 r. na prośbę męża zgodziła się dokwaterować do ciasnego mieszkania kobietę, której wygląd zdradzał jej żydowskie pochodzenie. Kobietę o imieniu Irena przywiózł Ryszard Kamiński, polski policjant, który uprosił męża Stanisławy, aby zatrzymał ją tylko na jedną noc.

"Następnego dnia Kamiński nie mógł znaleźć nowego mieszkania dla Ireny. Jej jednodniowy pobyt szybko zamienił się w tygodnie. Mąż Stanisławy nie chciał dalej ryzykować życia z powodu gościa, stał się nieugięty i zażądał od żony wyrzucenia Ireny. Stanisława sprzeciwiła się. Wiedziała, że ​​pojawienie się Ireny na ulicy to dla niej wyrok śmierci. W końcu, na znak protestu, mieszkanie opuścił mąż Stanisławy, nigdy już nie powróciwszy. Pod jego nieobecność Stanisława urodziła chłopca. Dla Ireny przygotowała kryjówkę za ruchomą szafą. Kamiński nadal je odwiedzał, dostarczając skromne zapasy żywności. Pomimo poważnego zagrożenia i po kilku bliskich rozmowach Stanisława Dawidziuk wymogła na Irenie, aby ta z nią została. Gdy po powstaniu warszawskim w 1944 r. Niemcy przeprowadzali przymusowe ewakuacje Polaków, krążyły pogłoski, że matki małych dzieci mogą pozostać. Ponieważ Stanisława martwiła się „żydowskim wyglądem” Ireny, zabandażowała jej twarz, udając, że chroni ją to przed bólem zęba. Nalegała też, aby Irena uznała jej dziecko za swoje. Czuła, że pozostanie w mieszkaniu z małą Ireną byłoby bezpieczniejsze. Ostatecznie obydwie dostały pozwolenie na pozostanie" - relacjonowała Nechama Tec.

"Stanisława nie do końca wpisała się w swoje antysemickie środowisko. Nie przejmowała się tym, co myślą o niej inni. Była zaskoczona, że ​​zainteresowałam się jej historią. Czuła, że ocalenie Ireny było czymś, co powinna była zrobić. Podkreśliła, że nie mogłaby zachować się inaczej" - dodała badaczka.

Po wojnie Irena wyemigrowała do Izraela, gdzie zmarła w 1975 r. Stanisława Dawidziuk została w Polsce. W 1981 r. została uznana przez Jad Waszem za Sprawiedliwą Wśród Narodów Świata.

Ponad 7 tys. Sprawiedliwych Polaków

Odznaczenie Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, przyznawane przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu Jad Waszem w Jerozolimie, jest najbardziej znanym na świecie upamiętnieniem osób, które pomagały Żydom w czasie II wojny światowej. Sprawiedliwi wśród Narodów Świata to osoby nieżydowskiego pochodzenia, które bezinteresownie udzielały pomocy Żydom eksterminowanym przez nazistowskie Niemcy. „Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat” - głosi sentencja z Talmudu, która wybijana jest na medalu przyznawanym Sprawiedliwym. Według danych ze stycznia 2022 r., odznaczenie otrzymało 28 217 osób, z czego najwięcej - 7232 - Polaków.

W 1995 r. za Sprawiedliwych uznani zostali także Józef i Wiktoria Ulmowie, którzy wraz z sześciorgiem dzieci mieszkali w Markowej na Podkarpaciu. W czasie okupacji ukrywali w swoim gospodarstwie ośmioro Żydów. Nocą 24 marca 1944 r. do ich domu wtargnęli hitlerowcy. Najpierw zamordowali ukrywanych Żydów, a potem całą rodzinę, w tym Wiktorię, która była w dziewiątym miesiącu ciąży, a także sześcioro ich dzieci, z których najstarsze miało 8 lat, a najmłodsze 1,5 roku. Beatyfikacja rodziny Ulmów odbędzie się 10 września w Markowej.

"Zawołani po imieniu"

Program badawczo-edukacyjny „Zawołani po imieniu” poświęcony Polakom, którzy pomagali Żydom, prowadzi Instytut Pileckiego, ale nie jest on skoncentrowany na liczeniu ofiar. Program koncentruje się na grupie osób, które nie zostały wcześniej w jakikolwiek sposób uhonorowane. Tylko niektórzy „Zawołani po imieniu” posiadają pośmiertny tytuł „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” – jak Lubkiewicze z Sadownego, Krysiewiczowie z Waniewa, czy Kazakowie z Brzózy Królewskiej (ich córki również zaangażowane w pomoc nie otrzymały tytułu). W kilku przypadkach wnioski o przyznanie odznaczenia zostały odrzucone ze względu na brak żydowskich świadectw (tak było w przypadku Postków ze Stoczka i Andrzejczyków z Czyżewa) - tłumaczy Instytut Pileckiego.

Charakterystyczną cechą programu „Zawołani po imieniu” jest jego społeczny wymiar – koncentruje się on na dalszych losach krewnych ofiar oraz na tym, jak tragedia rezonowała w lokalnych wspólnotach. Instytut nie tylko zbiera ich relacje, ale też stara się integrować i aktywizować środowisko rodzin i samorządów wokół stawianego kamienia pamięci. Dzięki takim działaniom ich doświadczenia stają się częścią pamięci zbiorowej.

Trwałą formą upamiętnienia jest umieszczony w przestrzeni publicznej kamień z tablicą poświęconą „Zawołanym po imieniu”. Jego posadowienie odbywa się w porozumieniu z partnerami samorządowymi. Sama uroczystość gromadzi rodziny „Zawołanych po imieniu”, które po latach mogą zabrać głos w imieniu ofiar i podzielić się swoim trudnym doświadczeniem. Odsłonięcie kamienia pamięci sprzyja również integracji okolicznych mieszkańców, licznie uczestniczących w wydarzeniu.

Na historie zamordowanych Polaków natrafia się w trakcie prowadzonych kwerend archiwalnych. Instytut Pileckiego analizuje ankiety, dokumenty śledztw, listy represji, powojenne wnioski, przechowywane w polskich i zagranicznych archiwalnych bazach danych. Kluczowe są materiały archiwalne zgromadzone w Archiwach Państwowych, Instytucie Pamięci Narodowej, Żydowskim Instytucie Historycznym, Jad Waszem czy Bundesarchiv, ale też akta urzędów stanu cywilnego, księgi parafialne czy żydowskie księgi pamięci. Źródłem informacji są także największe bazy historii mówionej. Weryfikacja wyników kwerend jest podstawą do podjęcia dalszych kroków w celu upamiętnienia ofiar.

Kościół ratujący Żydów

Źródeł potwierdzających ogromne zaangażowanie Kościoła w pomoc Żydom jest zbyt wiele, by poświęcić tu temu zagadnieniu obszerne fragmenty. Wystarczy przypomnieć, że w 2018 r. ówczesny rzecznik Konferencji Episkopatu Polski ks. Paweł Rytel-Andrianik informował, iż w pomoc ludności żydowskiej w czasie Holokaustu, jak wynika z badań naukowych prowadzonych w ostatnich latach, zaangażowanych było około tysiąca polskich księży katolickich, w tym biskupi i kardynałowie.

Rzecznik KEP podkreślił, że księża pomagali m.in. przez wystawianie fałszywych metryk chrztu. Tak było w przypadku ks. Franciszka Garncarka z parafii pw. św. Augustyna w Warszawie. To właśnie on wystawiał metryki dzieciom wyprowadzonym z getta przez Irenę Sendlerową.

Ks. Rytel-Andrianik przypomniał też wtedy, że na ok. 10 tys. księży diecezjalnych (stan w 1939 r.) niemieccy naziści zamordowali ok. 2 tys., czyli ok. 20 proc. Były takie diecezje, jak np. Włocławek, Gniezno czy Chełmno, gdzie prawie co drugi ksiądz został zamordowany. Spośród ok. 8 tys. zakonników (stan w 1939 r.), 370 z nich zostało zamordowanych; zaś spośród ok. 17 tys. sióstr zakonnych naziści zamordowali ok. 280 sióstr. „Do tego trzeba dodać, iż podczas II wojny światowej ok. 4 tys. księży i zakonników oraz 11 tys. sióstr zakonnych było więzionych w niemieckich obozach, ci zaś, którzy zostali na wolności byli również represjonowani" - mówił ówczesny rzecznik Episkopatu.

Dane na temat zaangażowania Kościoła w pomoc Żydom zostały zgromadzone m.in. przez konsultę żeńskich zgromadzeń zakonnych na podstawie ankiet uprzednio rozesłanych do tychże żeńskich zgromadzeń. - Z niej wynika, że znanych z imienia i nazwiska jest 2345 sióstr zakonnych, które ratowały ludność żydowską - powiedział KAI ks. Rytel-Andrianik.

Kaplica Pamięci Polskich Męczenników

W Kaplicy Pamięci Polskich Męczenników istniejącej w Sanktuarium NMP Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i św. Jana Pawła II w Toruniu zgromadzono tablice upamiętniające Polaków, którzy z narażeniem życia swego i swej rodziny ratowali Żydów w czasie II wojny światowej. W październiku 2022 r. podczas odsłonięcia kolejnej z tablic dyrektor Radia Maryja o. Tadeusz Rydzyk CSsR podał, że w Kaplicy Pamięci zgromadzono tablice z 1230 nazwiskami pomordowanych Polaków, którzy ratowali swoich żydowskich sąsiadów i przyjaciół.

- Pomysł ten narodził się pod koniec lat 90. Prosiliśmy ludzi, by zgłaszali nam nazwiska bohaterów oraz świadectwa. Tak czynią do dziś. (…) Liczba nazwisk upamiętnionych jest raczej symboliczna, gdyż wielu świadków tamtych wydarzeń już nie żyje - powiedział o. Rydzyk CSsR podczas sympozjum „Żegota. 80. rocznica powstania Rady Pomocy Żydom” towarzyszącego odsłonięciu jednej z tablic.

W tym przypadku merytorycznym opracowaniem danych, na podstawie których identyfikowane są osoby, jakie poniosły śmierć za ratowanie Żydów, zajmuje się Instytut „Pamięć i Tożsamość” im. Jana Pawła II. Zespół badawczy Instytutu, złożony z historyków, dziennikarzy, socjologów i psychologów pozyskuje relacje osób bezpośrednio zaangażowanych w wydarzenia, które miały miejsce podczas okupacji niemieckiej, weryfikuje te dane oraz je digitalizuje i archiwizuje celem późniejszego upowszechniania. Równolegle gromadzone są dane z innych źródeł: publikacji książkowych, materiałów dostępnych w internecie oraz archiwach.